OSI modeli – Tarmoqdagi muloqotning 7 qavati
Last updated
Was this helpful?
Last updated
Was this helpful?
OSI (Open Systems Interconnection) modeli – Tasavvur qiling, siz katta binoga kirdingiz va lift yordamida 7-qavatga chiqasiz. Har bir qavatda turli funktsiyalar bajariladi, va har bir funktsiya ma'lumotni keyingi qavatga o‘tkazadi. Ma'lumot yuqoridan pastga (ma'lumot uzatilayotganida) yoki pastdan yuqoriga (ma'lumot qabul qilinayotganida) harakat qiladi.
OSI modeli qavatlari:
1. Physical (Fizik) qatlam – Yo‘lda ketayotgan yuk mashinalari
Bu qatlamda ma'lumotlar elektr signal yoki yorug‘lik nuri ko‘rinishida uzatiladi. Ya'ni, bu qatlamda haqiqiy fizik aloqa amalga oshiriladi. Bu yerda faqat signalning qanday uzatilishi muhim – kabellardan yoki Wi-Fi orqali.
Misol:
Tasavvur qiling, sizning ma'lumotingiz yuk mashinasida yuklanib, kabellar yoki Wi-Fi havo yo‘llari orqali boshqa joyga ketmoqda. Yuk mashinasi faqat yo‘ldan ketadi, ichidagi yukka qiziqmaydi.
Bu qatlamda MAC manzillari ishlaydi. Bu qatlam ichida ma'lumotlar tarmoqdan tarmoqqa uzatiladi va har bir tarmoq ichidagi qurilmalar bir-biri bilan MAC manzillar orqali gaplashadi. Bu qatlam xuddi uy-uy yurib xatlar yetkazuvchi pochta bo‘limi kabi ishlaydi.
Misol:
Siz bir xat jo‘natyapsiz, pochta bo‘limi sizning xatingizni uy raqamiga (MAC manziliga) yetkazadi. Mahalladagi barcha uylarning o‘z raqami bor, va pochta xodimi bu raqamlar orqali xatni to‘g‘ri uyga yetkazadi.
Bu qatlamda IP manzillari yordamida ma'lumotlar kerakli joyga ketadi. Tarmoq qatlamida ma'lumotlar to‘g‘ri manzilga yetib borishini ta'minlaydigan IP manzillar bilan bog‘lanadi. Bu qatlamni shahar ichidagi yo‘llar va manzillar deb tasavvur qilishingiz mumkin.
Misol:
Tasavvur qiling, siz biror shahar xaritasidan foydalanib, manzil topyapsiz. IP manzili bu xuddi sizning uy manzilingiz kabi. Sizning ma'lumotlaringiz ushbu xaritada kerakli joyni topadi va IP orqali qayerga borishi kerakligini bilib, yo‘lga chiqadi.
Bu qatlam ma'lumotlarni bo‘laklarga bo‘lib, har bir bo‘lakni alohida yuboradi. Bu qatlamda TCP yoki UDP ishlaydi. TCP har bir bo‘lak yetib borganini tekshiradi va ishonchni ta’minlaydi. UDP esa hech narsani tekshirmaydi, faqat tez yetkazib beradi.
Misol:
Siz katta tortni do‘stingizga yubormoqchisiz. TCP bu tortni kichik bo‘laklarga bo‘lib, har bir bo‘lak yetib borganini tekshiradi. Agar bir bo‘lak tushib qolsa, qaytadan jo‘natadi. UDP esa tortni tez jo‘natadi, lekin yo‘lda bir bo‘lak yo‘qolsa ham qaytib qarab o‘tirmaydi.
Bu qatlamda sizning qurilmangiz va server o‘rtasida seans o‘rnatiladi. Bu seans sizning ma'lumotlar almashishingizni boshqaradi va ularni nazorat qilib turadi.
Misol:
Siz telefon orqali do‘stingiz bilan gaplashyapsiz. Session qatlam bu suhbatni boshqaradi: aloqa o‘rnatiladi, davom ettiriladi va suhbat tugagach, seans yakunlanadi.
Bu qatlamda ma'lumotlar tarmoqqa mos shaklda uzatiladi va shifrlash yoki dekodlash jarayonlari amalga oshiriladi. Bu qatlam xuddi tarjimon singari ishlaydi: ma'lumotni kerakli tilga tarjima qilib beradi.
Misol:
Siz o‘z tilingizda yozgan maktubni shifrlash orqali maxfiy kodga aylantirdingiz. HTTPS orqali yuborilgan xabarlar bu qatlamda shifrlanadi. Qabul qiluvchi manzilga yetganda esa, dekodlanadi va asl holatiga qaytariladi.
Bu qatlam foydalanuvchilar bilan ishlaydigan barcha ilovalar – veb-sahifalar, elektron pochta, chat ilovalari kabi xizmatlarni boshqaradi. Bu qatlamda siz internetdagi barcha faoliyatlaringizni amalga oshirasiz.
Misol:
Tasavvur qiling, siz Google Chrome brauzerida saytlarga kirasiz yoki email yozyapsiz. Barcha jarayonlar Application qatlamda sodir bo‘ladi. Bu foydalanuvchi interfeysi bo‘lib, internetdagi barcha ilovalar shu qatlamda ishlaydi.
Misol bilan tushuntirish:
Tasavvur qiling, siz bir xabar yuboryapsiz. Xabar 7-qavat (Application) dan boshlanadi, keyingi qavatlarga tushib, oxir-oqibat 1-qavat (Physical) ga yetib, elektr signal ko‘rinishida uzatiladi. Xabar qabul qilinganda, teskari yo‘nalishda, 1-qavatdan 7-qavatga chiqib, oxirida sizning ekranda xabar ko‘rinadi.
OSI modeli 1984-yilda Xalqaro Standartlashtirish Tashkiloti (ISO) tomonidan ishlab chiqilgan. Uning asosiy maqsadi — tarmoqlar qanday ishlashini tushuntirish va ular o‘rtasida muloqotni soddalashtirish edi. Bu model yordamida turli tarmoq protokollari va qurilmalarning qanday ishlashini yaxshiroq tushuntirish mumkin bo‘ldi.
OSI modeli nazariy model bo‘lib, u internetdagi tarmoq protokollarini tushuntirish uchun yaratilgan. Biroq, hozirgi zamonaviy tarmoqlarda TCP/IP modeli kengroq foydalaniladi.
OSI modelidan farqli o‘laroq, TCP/IP modeli haqiqiy dunyoda keng qo‘llaniladi. U faqat 4 qatlamdan iborat va internetning asosiy ishlash mexanizmini ta'minlaydi. TCP/IP modeli OSIga nisbatan soddaroq.
TCP/IP qatlamlari:
Application (Ilova) – Bu qavat OSI modelidagi 7, 6, va 5-qavatlarni o‘z ichiga oladi.
Bunda brauzerlar, email dasturlari, va boshqa ilovalar ishlaydi.
Transport (Transport) – Bu qavat OSI modelidagi 4-qavatga to‘g‘ri keladi.
Bu qavatda ma'lumotlarni uzatish, TCP va UDP yordamida amalga oshiriladi.
Internet (Internet) – Bu qavat OSI modelidagi 3-qavatga mos keladi.
Bu qavatda IP manzillar orqali paketlar uzatiladi.
Network Interface (Tarmoq interfeysi) – Bu qavat OSI modelidagi 1 va 2-qavatlarni o‘z ichiga oladi.
Ma'lumotlar fizik tarmoqlar orqali uzatiladi va qurilmalar o‘rtasida MAC manzillari ishlaydi.
OSI modeli tarmoq muloqotini tushuntiruvchi nazariy modeldir, TCP/IP modeli esa real hayotda keng qo‘llaniladigan amaliy model. TCP/IP ning qatlamlari OSI modelidagi bir nechta qatlamlarni birlashtiradi va internet uchun eng asosiy protokol sifatida ishlatiladi va OSI modeli shunchaki tushuntirish cuhun nazariya va haqiqi hayotda esa TCP/IP ishlaydi.
